Czacz to wieś licząca ponad 1200 mieszkańców. Fortalicium (strażnica, fortyfikacja) w Czaczu wzmiankowane było w dokumentach historycznych już w 1358 roku. Znajdowało się być może na miejscu zachowanego grodziska stożkowatego nad rzeką Samicą, przepływającą obok wsi. Przypuszczalnie był to czworoboczny obiekt, otoczony fosą o charakterze obronnej wieży rycerskiej.

Właściciele Czacza

WieśCzacz znana jest od 1337 r.

W średniowieczu stanowiła własność Szaszorów Opali, potem Ramszów. Od 1402 część wsinależała do Czackich, a część do Macieja z Bnina Stęszewskiego. W 1510 wymienianych jest trzech właścicieli Czacza: Baltazar Czacki herbu Ciołek oraz Jan i Piotr Czaccy herbu Świnka.

WXVI wieku Czacz nadal znajdował się w rękach Czackich herbu Świnka i herbu Ciołek - wnuków Jana Czackiego.

Około 1608 r. Czacz wykupili Gajewscy, którzy już wcześniej posiadali inne działy wsi. Pierwszym właścicielem z tego rodu był Jan Gajewski z Błociszewa, a następnie jego syn Wojciech.

W 1611 r dobra Gajewskich tj. Czacz, Białcz, Krzan, Ziemin, Skoraczewo, Prętkowice, Jelitowo i Przysiekę odziedziczył Łukasz Gajewski, syn Erazma, brata Jana Gajewskiego z Błociszewa.

Wdowa po Łukaszu Anna z Czackich w 1622 roku dokupiła część Karśnic i Księginki oraz Brońsko, Reńsko i część Skoraczewa.

Po niej w 1639 r. majątek odziedziczył syn Wojciech Gajewski, kasztelan rogoziński i starosta wschowski, który ufundował przebudowę kościoła w Czaczu. Po śmierci jego iżony Apolinary z Opalińskich, Czacz wraz ze Skoraczewem, Karśnicami, Księginkami, Ziemninem i Reńskiem przejął ich starszy syn Łukasz. Po nim dziedziczył jego synFranciszek, starosta kościański, a po nim z kolei jego starszy syn Antoni ożeniony z Izabelą z Mycielskich. W 2 połowie XVIII w. Czacz jako wianojego córki Eufrozyny przeszedł w ręce Jakuba Szołdrskiego, poktórym w 1796 r. dziedziczył jego syn Wiktor.

Prawdopodobnie w wyniku kryzysu gospodarczego, polityki władz pruskich majątek znacznie podupadł i był bliski bankructwu. Wkrótce po śmierci Wiktora Szołdowskiego,(1830r.) majętność czacka została wystawiona na licytacji. W 1834r. dobra kupił dotychczasowy ich dzierżawca Stanisław Miara wraz z żoną Ludwiką z domu Zyc. Od niego dobra w 1838 r. nabył Jan Nepołomucen Żółtowski herbu Ogończyk. Po nim w 1843 r. odziedziczył je jeden z jego synów Marceli Żółtowski. Następnie dziedzicem majątku został jego wuj Jan Żółtowski - znany działacz społeczny.

Czacz w dawnych wiekach

Majątek czacki.

W 1881 r. majętność czacka liczyła 1556,59 ha, z czego 975, 46 ha zajmowały pola, 177,98 ha łąki, 129,59 ha pastwiska, 232,72 ha lasy, 40,43 ha nieużytki, podwórza, drogi. Administratorem dóbr był niejaki inspektor Buszkiewicz.

Na terenie majątku działała cegielnia, a gospodarstwo specjalizowało się w hodowli rasy bydła Schwyzer i owiec rasy merynos.

Na terenie folwarku znajdowało się 26 domów zamieszkanych przez 561 mieszkańców.

W skład majętności wchodziły także folwarki Karśnice i Przysieka Polska.

W 1884 r. działał tu browar.

W 1913 r. na terenie majątku prowadzono hodowlę 92 koni i 113 sztuk bydła. W tym okresie wymieniana była również cegielnia.

W 1926 r. powierzchnia dóbr wraz z folwarkami Karśnice, Nadolnik i Przysieka Polska liczyła 1324,62 ha, z czego 941,62 ha liczyły pola, 267 ha łąki i pastwiska, 75 ha lasy, a 40,5 ha nieużytki, drogi i podwórza.

Gospodarstwo specjalizowało się w reprodukcji uznanych nasion zbóż ziemniaków oraz buraków.

Około 1935 r. stajnia cugowa liczyła 10 koni, w tym 8 klaczy hodowlanych.

W Czaczu w okresie międzywojennym znajdowała się niewielka kolekcja powozów i bryczek konnych, składająca się z kilkunastu pojazdów.

Administracja majątków hr. Jana Żółtowskiego tj. Czacza i Białcza znajdowała się w Białczu Starym. Przez kilkadziesiąt lat administratorem był Stanisław Brownsford, a od 1932 r. inż.. rolnictwa Stanisław Maciejewski.

Podczas kryzysu lat 30-tych, spotęgowanego w Wielkopolsce suszą, starano się w Czaczu znaleźć nowe metody zarobkowania. Założono w ogrodzie pasiekę, natomiast na torfiastych nieużytkach założono plantację wikliny liczącą około 50 ha.Dawny kierunek okopowo-zbożowy gospodarstwa został po 1932 r. zmieniony na wielostronny poprzez wprowadzenie różnych działów hodowli oraz uprawy wielu roślin przemysłowych.

Na terenie całego majątku znajdowały się dwa komplety młocarni parowych, cztery traktory Fordsona, jeden traktor Gross-Buldog, komplet pługów parowych Lanza.

W Czaczu znajdował się główny spichlerz elewatorowy mogący pomieścić 3 000 kwintali zbóż z zautomatyzowanym ładowaniem wprost na wagoniki kolejki.

W latach 30-tych XX w. koni cugowych było 10, administracyjnych 5, roboczych 116.Prowadzona była hodowla koni na własny użytek oraz na sprzedaż dla wojska. W majątku miała także swoją siedzibę Stacja Ogierów Państwowych.

Państwowych dwóch oborach w Czaczu i Czacz Białczu Starym znajdowało się 151 krów rasy nizinnej czarnej pstrej o średniej wydajności 3 000 litrów mleka rocznie.

Przeciętne plony w dobrach czackich w kwintalach na 1 ha wynosiły: pszenicy 26, żyta 24, groch 20, jęczmienia 26, ziemniaków 160, buraków cukrowych 300, rzepaku 16-26, mieszanki motylkowej 20, kukurydzy 50.

Gorzelnia posiadała najnowszą aparaturę mogącą wyrobić około 60 000 litrów spirytusu.

Administracja majątku składała się z dyrektora, dwóch rządców, kasjera, ucznia kasowego, dwóch praktykantów i sezonowego gorzelnego. Las prowadzony był przez syna właściciela, Jerzego Żółtowskiego, który miał do pomocy trzech gajowych.

fot.archiwum szkoły